1918-ci ildə Naxçıvanda soyqırımı hadisəsi

Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində yerləşən Naxçıvan zəngin mədəni və tarixi irsə malikdir. Əsrlər boyu bölgə müxtəlif imperiyaların, o cümlədən Səlcuqlar, Monqollar və Səfəvilərin yüksəlişinin və süqutunun şahidi olub. Naxçıvanın türkdilli müsəlman əhalisi nəsillər boyu qonşu erməni və fars icmaları ilə birgə yaşamış, müxtəlif və multikultural cəmiyyəti inkişaf etdirmişdir. 1918-ci ildə baş verən hadisələri başa düşmək üçün Naxçıvan bölgəsinin tarixi kontekstini araşdırmaq çox vacibdir.

XX əsrin əvvəlləri Zaqafqaziya regionunda böyük təlatümlər dövrü oldu. 1917-ci il Fevral İnqilabından sonra Rusiya İmperiyasının süqutu, Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə birlikdə hakimiyyətdə yaranan boşluq gərginliyin güclənməsinə səbəb oldu. Bu qeyri-sabit ab-havada erməni-daşnak silahlı dəstələri Naxçıvan da daxil olmaqla, xeyli erməni əhalisi olan bölgələri əhatə edən vahid erməni dövləti yaratmağa çalışırdılar.

Daşnakların fikirlərini yayan “Nor orizon” qəzetində Andranik əli ilə yazılmış  bir məktub dərc olunmuşdur.Məktubdan görünən  budur   ki,çeteci Andranik,Batum müqavilənaminəsindən  narazı qalaraq,dəstəsi ilə Naxçıvana gedir ki,bəlkə ingilis qoşunu ilə birləşib türk ermənilərinin imdadına  çata bilsin.

Çarizm hökumətinin süqutundan sonra yerli erməni millətçi qrupları öz ərazi istəklərini həyata keçirmək üçün fürsətdən istifadə etdilər. Onlar rus erməni qoşunlarının köməyi ilə “vahid Ermənistan” ideologiyası ilə silahlanaraq Naxçıvanın müsəlman əhalisinə qarşı zorakılıq kampaniyasına başladılar. Ardınca minlərlə günahsız azərbaycanlının həyatına son qoyan amansız soyqırımı baş verdi. Naxçıvan soyqırımı zamanı dinc azərbaycanlılar ağlasığmaz vəhşiliklərlə üzləşiblər. Kütləvi qətllər, məcburi deportasiyalar, talanlar və yanğınlar bu faciəli epizodun xarakterik əlamətlərinə çevrildi. Azərbaycan kəndləri yerlə-yeksan edilib, qadınlar və uşaqlar dəhşətli zorakılıqlara məruz qalıb, bütövlükdə bir neçə ailələrin soyqırımı baş tutmuşdur. Naxçıvan soyqırımı azərbaycanlıların kollektiv yaddaşında silinməz iz qoymuş, nəsilləri sarsıtmış, regionun demoqrafik və mədəni mənzərəsinə dərin təsir göstərmişdir. Naxçıvan soyqırımının miqyasına və şiddətinə baxmayaraq, o, beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən böyük ölçüdə tanınmamaqdadır. Tanınma və anma mərasiminin kifayət qədər olmaması sağ qalanların və onların nəsillərinin marginallaşmasına və susdurulmasına səbəb olmuşdur. Bununla belə, son illərdə alimlər, fəallar və Azərbaycan hökuməti tərəfindən soyqırımın tanınmasını və soyqırım tədqiqatlarının daha geniş rəvayətinə daxil edilməsini müdafiə edərək, unudulmuş bu faciəyə işıq salmaq üçün səylər artırılıb .

Naxçıvandakı soyqırımı nəzarətsiz etnomillətçiliyin nəticələrinin və onun dəqiqləşdirə biləcəyi fəlakətli insan tələfatının ağrılı xatırlatmasıdır. 1918-ci il hadisələrini xatırlamaq və etiraf etmək təkcə qurbanlar üçün deyil, həm də barışığı, gələcək vəhşiliklərin qarşısını almaq, sülh və ədalət mədəniyyətini təşviq etmək üçün çox vacibdir . Naxçıvanda soyqırımının tanınması barışıq və şəfa yolunda mühüm addımdır. Qurbanların və onların övladlarının çəkdiyi əzabları etiraf etmək onların təcrübələrini təsdiqləməyə, ləyaqətlərini bərpa etməyə və tarixi ədalətsizlikləri aradan qaldırmağa kömək edir. O, həmçinin cinayəti törədən və təsirə məruz qalmış icmalara anlaşma, empatiya və qarşılıqlı hörməti təmin etmək məqsədi daşıyan dialoqa qoşulmaq imkanı verir .

Naxçıvan soyqırımına görə ədalətin bərqərar olması günahkarların öz əməllərinə görə məsuliyyət daşımasını təmin etmək üçün beynəlxalq məsuliyyət mexanizmlərini əhatə etməlidir. Bura diplomatik səylər, hüquqi yollar və beynəlxalq cinayət məhkəməsi kimi beynəlxalq qurumlarla əməkdaşlıq daxil ola bilər. Beynəlxalq dəstək və həmrəylik ədalətin müdafiəsi, qurbanların səsinin artırılması və bu cür vəhşiliklərin təkrarlanmasının qarşısının alınması üçün vacibdir. Naxçıvan soyqırımının sənədləşdirilməsi və tarixi sənədlərin arxivləşdirilməsi gələcək nəsillərin keçmişdən dərs alması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buraya sübutların toplanması, təhsil resurslarının yaradılması və qurbanların xatirəsini yad etmək üçün xatirə yerlərinin yaradılması daxildir. Soyqırım xatirəsini yaşatmaqla həqiqətin qorunub saxlanmasını, dərslərin unudulmamasını təmin etmək çox mühim bir addımdır .

Naxçıvan soyqırımı münaqişələrin həlli vasitəsi kimi icmalar arasında körpülərin qurulması və dialoqun təşviq edilməsinin təcili ehtiyacını vurğulayır. Vasitəçilər və sülhməramlı təşəbbüslər tərəfindən dəstəklənən açıq və dürüst söhbətlər anlaşmanı gücləndirməyə, şikayətləri həll etməyə və müxtəlif etnik, dini qruplar arasında fərqi aradan qaldırmağa kömək edə bilər. İnklüzivliyi və paylaşılan dəyərləri təşviq etməklə cəmiyyətlər gələcək zorakılıq aktlarının qarşısının alınması istiqamətində işləyə bilərlər [9]. Naxçıvan soyqırımından dərs götürmək güclü soyqırımın qarşısının alınması strategiyalarının və erkən xəbərdarlıq sistemlərinin işlənib hazırlanmasını zəruri edir. Hökumətlər, beynəlxalq təşkilatlar və vətəndaş cəmiyyəti etniklərarası gərginliyə səbəb olan amilləri müəyyən etmək və həll etmək üçün əməkdaşlıq etməlidir. Xəbərdarlıq əlamətlərinin erkən tanınması və vaxtında müdaxilə münaqişələrin gərginliyini azaltmağa, həssas icmaları qorumağa və soyqırımın yaranmasının qarşısını almağa kömək edə bilər.

1918-ci ildə Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsində törədilmiş soyqırımı etnomillətçiliyin və nəzarətsiz zorakılığın fəlakətli nəticələrinin faciəvi xatırlatması kimi xidmət edir. Bu soyqırımı xatırlamaq qurbanlar, onların övladları və bütövlükdə bəşəriyyət üçün vacibdir. Keçmişi tanımaqla, ədalətin ardınca getməklə, barışığa kömək etməklə və tarixin dərslərindən ibrət götürməklə biz soyqırımların qarşısının alındığı, insan hüquqlarının qorunduğu, sülhün və ədalətin hökm sürdüyü dünyaya doğru can ata bilərik .

Ülkər Zeynalova.

Elmi Araşdırmalar, Ekspozisiya fond şöbəsinin əməkdaşı

Quba şəhəri “Soyqırımı Memorial Kompleksi”