QUBA SOYQIRIM MEMORİAL KOMPLEKSİ

QUBA SOYQIRIM MEMORİAL KOMPLEKSİ 2007-ci ildə Quba şəhərində tikinti binasında qazıntılar zamanı aşkar edilmiş kütləvi məzarlıq 1918-ci ilin may ayında bolşevik adı altında quldur ermənilər birləşmələri törədilib. Bu həqiqət dünya sınağına çatdırılması, Azərbaycan xalqının gələcək nəsillərinin milli yaddaşının qorunması və soyqırımı qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 30 dekabr 2009-cu il tarixli sərancamı Quba şəhərində “Soyqırımı Memorial Kompleksi ilə”nin qurulmasına kömək etmək. Memorial Kompleks 2013-cü ilin Quba şəhərində Qudyalçayın sol sahilində, köhnə stadionda inşa edilmiş və 2013-cü il sentyabrın 18-də açılmışdır.

Kompleksin ümumi sahəsi 3,5 hektardır və 5 hissədən ibarətdir. I Xatirə Abidə (aşkarlanan məzarlıqdan insan sümüklərinin dəfn olunduğu yer) II Simvolik məzarlıq III Soyqırımı muzeyi IV Bayraq meydanı V İnformasiya Mərkəzi Kütləvi məzarlıq 2007-ci ilin aprel ayının 1-də təzə torpaq işləri görülüb. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun tədqiqatları ilə 2007-ci ilin aprel ayının 8-dən 11-dək ilkin tədqiqat işləri aparılmış, 1918-ci ildə erməni quldur qruplarının yerli dinc dəstəyə qarşı törətdiyi soyqırımla bağlı olduğu müəyyən edilmişdir.

 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Elmi Şurası bu məsələyə dair daha çox dolğunluq gətirilməsi üçün məsləhətlər verilmişdir. 2007-ci ilin iyul ayında Qəhrəman Ağayevin başçılığı altında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun 7 nəfərdən ibarət elmi heyəti kütləvi elmi işlərdə tədqiqatlara başlanmış, 2008-ci ilin sentyabr ayında tədqiqat işləri başa çatdırılmışdır. II Simvolik məzarlıq: Kompleksin bu qədimdən Qubanın rəmzi və həyat simvolu sayılan alma ağacları əkdir. Alma bağında 3 yaş qrupu üzrə (kiçik, orta, yaşlı ) 1918-ci il faciə qurbanları olan qadın, gənc, uşaq və qocaların xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq, 3 ölçüdə 40 simvolik mərmər daşı işlənib. III Soyqırımı muzeyi 3 dünyadan səhər saatlarında: 1. Sivriuclu bıçaqların yerə saplanması (giriş) 2. Xatirə daşı ( əsas zal ) 3. Sivriuclu bıçaqların üzə çıxması ( çıxış )da azsaylı, Azərbaycan üçün yeni sosial-tarix muzeyində soyqırımdan əvvəl, soyqırımı vaxtı və bu hadisələrdən sonra sosial, mədəniyyət və s. şəxsi biznesdə baş dəyişikliklər haqqında məlumat verilir. Yaşanmış faciənin miqyası, ağırlığı və acılığını memar Vahid Kasımoğlu soyqırımı qurbanlarının xatirəsinə dərin hörmət əlaməti olaraq heç bir dekorasiyadan və bəzək-düzəkdən istifadə etməmiş, matəm sükutunu təcəssüm etməyə çalışmışdır. Muzeyin görünüşünün altından üzə çıxması tarixin gizlətməyin mümkünsüzlüyü, bıçaqların iti uclu olması ürəkləri parçalayan zərbəni bildirir.

 Muzeyin giriş hissəsində “D bir ekspozisiya” adlanır. Bu hissədə XX əsrin əvvəlində Quba qəzasının araşdırılması və şəhərin görüntüləri verilir. Fotoşəkillər Quba qəzasının bir tikili dövlət qulluqçuları, din xadimləri, məktəb uşaqları, qadınlar və şəhər və kəndlərin təşkilatları: iş başında, məişətdə, ailədə və istirahət vaxtı çəkilib. Quba qəzasında azərbaycanlı türklərlə yanaşı başqa millətlərin və etnik qrupların da kompakt şəkildə yaşayıblar. Qəzanın müxtəlif milli-etnik və dini arasında dinc qonşuluq əlaqələri ilə əsrlərlə yeniləşib. Bu da xalqımızın multikulturalizm ənənələrinə görə sadiq ola bilməni amildir. Giriş hissəsi “Azərbaycan” qəzetinin 8 dekabr 1918-ci il epiqrafı ilə başa çatır. Azərbaycanın qəzalarında baş vermiş qəzalarda belə qəddarlıqla öldürülmüş insanların enerji yandırdığı, dənizə, quyulara atılmış və dəfn edilən qəzaların xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq zalın mərkəzində qara mərmər daş ucaldılmışdır. Zalın girişi Fövqəladə Təhqiqat Qanununun (FTK) üzvlərinin quruluşları (FXXasməmmədov, Ə. Xasməmmədov, İ. Şahmalıyev, M. Təkinski, N. Mixaylov, Ə. Xanbudaqov) və sənədlər verilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) hökumətinin strukturları altında qanlı hadisələrə münasibət bildirmək ehtimalı var. haqqında qərar qəbul etdi. FTK-nın prezidenti tanınmış hüquqşunas Ələkbər bəy Xasməmmədov idi. Komissiya 7 nəfərlik hüquqla idarə edilib, sonra Bakı və Gəncə şəhərlərinin hüquq-prokurorluq və idarələrinin digər idarələrinə icazə verilib. FTK-nın çoxmillətli olması, əsasən polyak, rus, alman, littarı və Rusiyada təhsil almış hüquqşunas azərbaycanlılardan ta idi. Fəaliyyət göstərdiyi dövr ərzində 15 iyul 1918-ci il tarixində, 1 noyabr 1919-cu ilə FTK ilə 36 ildən sonra materialı toplanmışdır. Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay, Cavad, Nuxa, Lənkəran qəzalarında, Gəncədə, Qarabağda, Zəngəzurda ermənilər tərəfindən törədilmiş amansız cinayətlər araşdırılıb. FTK-nın fəaliyyətinin yekunu olaraq 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmışdır, onların məqsədli cinayətlərdə müqəssir bilinən 194 şəxsə qarşı cinayət işi qaldırılmışdır. Sonrakı ekspozisiyada 1918-ci ildə soyqırımlar törədilən ərazilərin xüsusi qırmızı nişanlarla işarələnmiş 1918-1920-ci ilə qədər yuxarı hissələri təsviri, daha sonra Azərbaycan tarixi haqqında qısa məlumat olan 4 dildə (azərbaycan, rus, türk, ingilis) lövhələr yazılmışdır . Sonrakı ekspozisiyada AXC-nin varisi olan Azərbaycan Respublikasında bu gün həmin işi axıra qədər davam etdirdiyi məlum olub və məntiqi davamı olaraq soyqırımı hadisələri siyasi qiymət vermək borcunu tarixin hökmü kimi qəbul edib, müasir Azərbaycan dövlətinin qurucusu və xatirəsi Ulu Öndər Heydər Əliyevin foto-şəkili və “ 31 Mart Azərbaycanlıların soyqırımı” haqqında verdiyi 26 mart 1998-ci il fərmanı (3 dildə) (azərbaycan, rus, ingilis) öz əksini tapmışdır. Muzey qaleriyasının bütöv bir divarını Quba qəzasına ayrılmış 4 bölmədən ibarət ekspozisiyalar təşkil edir. Birinci bölmədə inzibati ərazi vahidi olan Qubanın 1918-ci il tarixi üçün bərpası qurulmuşdur. Quba qəzası (Quba, Qusar, Şabran, Xaçmaz, Siyəzən) çar Rusiyası, AXC, Az. SSR dövrünün 1929 -cu il tarixinə qədər aşkar edilmişdir. 1918-ci ildə Quba qəzasında baş verən soyqırımları xüsusi qırmızı işarələrlə qeyd edilib. İlkin məlumatlara görə, qəzada 122 kəndin talanlara və dağıntılara məruz qalması qeyd olunsa da, daha dəqiq aparılmış təhqiqatlar nəticəsində bu kəndin 167 sayı qeydə alınıb. Quba şəhəri və ətraf kəndlərdə-38, Qusarda-27, Xaçmazda-65, Şabranda21, Siyəzəndə-16 yaşayış məntəqəsi dağılmışdır. İkinci bölmədə 1918-ci ildən Quba qəzasının tikintisinin yaşayışı haqqında geniş məlumat verilmişdir. 1916- il məlumatlarına görə Qubacı qəzasının 198. 204 nəfərin 64,15%-ni azərbaycanlılar və tatlar, 24,72%-ni ləzgilər, qrızlar, buduqlar, ceklər, avarlar və s., 7, 58%-ni yəhudilər, 2, 71%-ni ruslar, 0,76%-ni ermənilər təşkil edirdi. Bu güşədə fərqli millətlərin və etnik qrupların bəzilərinə təsir göstərir. Üçüncü bölmədə FTK-nın Quba qəzasında törədilmiş dağıntılar, zorakılıq və soyqırım faktları, sənədlər və bu hadisələrin canlı şahidlərinin şəkilləri, dindirilmə protokolları aşkar edilib. Bakı sovetinin işçisi S. Şamuyanın göstərişi ilə Hamazaspın 3 minlik quldur erməni dəstəsi 2 həftə ərzində 1918-ci ilin aprel ayının sonundan may ayının ortalarınadək Quba qəzasında amansızcasına qərarlar və qərarlar törətmişlər. Türklərə qarşı xüsusinifrət bəsləyən daşnak Hamazas qarşısına qarşı qoyduğu əsasları təyin etmək, bəzi tədbirləri məqsədyönlü şəkildə azaltmaqdan ibarət idi. Hamazasp quldur ermənilərə qarşı misli görünməmiş xüsusi qəddarlıqla uşaq, qadın, qocaya belə rəhm etmədən qətlə yetirilmiş, cəsədləri eybəcər hala salınmış və meyitləri şəhərin küçələrindən götürülüb dəfn edilməsinə belə hüquq verilmişdir. Ermənilərdən fərqli olaraq azərbaycan xalqının belə bir şəraitdə tolerant bi millət olduğunu bildirən sənəd qeyd edilib. Bu sənəd Dəvəçinin (Şabran) Kilvarının 90 nəfərlik kənd təsərrüfatının təhlükəsizliyinin qorunması haqqında şəxsi imzaları və möhürü olan Həmdulla Əfəndi Əfəndinin müdafiəsi üçün verilmişdir. Ekspozisiyada Quba qəzasının müdafiəçilərinin öz əksini tapıb. (Ə. Zizikski. H.Əfəndizadə, Ş. Əfəndizadə, M. İbrahimov və s.) Quba qəzasının müdafiə qruplarının daşnak-ermənilərlə mübarizə aparması haqqında məlumat verilmiş və sınaqlı döyüşlər getmiş Digah, Xucbala kəndləri arasında “Qanlı dərə” adlanan ərazinin görüntüsü verilmişdir. . . Sonrakı ekspozisiyada 1919-cu il Paris sülh konfransında iştirak edən rəhbər işçilər (Ə. Topbaşov-sədr, A. Atamalıbəyov, Y. Mehdiyev, C. Hacı, Ə. Şeyxülislamov, M, Məhərrəmov), keçən AXC ilə bağlı Qafqazın tarixi xəritələri ( fransız və osmanlı türkcəsində) verilmişdir. Heyətin əsasları Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi tanıtmaqla yanaşı, Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci ildə erməni-daşnaklarının törətdikləri cinayətlərin dünya ictimayyətinə çatdırmaqdan ibarət idi. Bu məqsədlə FTK-nın materiallarının bir hissəsi Azərbaycan İşləri üzrə Xarici İşlər üzrə Parisə daxil olmaq üçün göndərilmişdir. Bu materiallar Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay, Cavad qəzalarında 1918- ci ildə baş verən soyqırımları əks etdirən 6 cild sənədlər toplusundan və 102 hissədən ibarət idi. Azərbaycan tərəfinin öz idarələri tərəfindən dövlət tərəfindən qoyulan vəzifələr, sənədlərin surətlərinin böyük başçılarına və beynəlxalq təşkilatlara təqdim edilmişdir. Bakıdan Parisə göndərilən bütün materiallar tarix elimləri doktoru, professor Solmaz Rüstəmova (Tohidi) 2011-ci ildə Fransada Topçubaşovun şəxsi arxivindən tapılmış və 94 ildən sonra geri qaytarılmışdır. Sənəd və quruluşların surətləri muzeyin ekspozisiyasında orijinal olduğu kimi verilmişdir. Soyqırım hadisələrini əks etdirən sənədli film zalda davamlı olaraq inkişaf etdirilir. Sonrakı ekspozisiyada bədii tətbiqi sənətin nümunəsində verilmiş dəmir tabloda müasir insan simaları verilmişdir. Bu simalar gənc və yaşlı nəsilləri təcəssüm edir. Simalarda sezilən baxışlar fərqlidir. Əgər gənc simaların baxışlarında təəcüb, heyrət, qorxu hiss olunursa, yaşlı nəsilə aid simalarda bir o qədər kin olunub, acı hissləri əks. 1918-ci ildəki ekspozisiyada ilin qırğınlarının rəhbərlərinin icraçılarının adları və adları (Şaumuyan, Hamazasp, Korqanov, Andranin, Lalayan, Mikoyan və s.), onların əməllərinə belə mahiyyət etibarı ilə siyasətin Siyasəti haqqında məlumat verilmişdir. Azərbaycana “Böyük Ermənistan” dövləti üçün potensial ərazi kimi baxan və eyni zamanda kiçik uşaqni regionda soyqırımlar törətmək yolu ilə maksimum azaltmaq məqsədi güdən insanlar, hissələrin əldə edilməsi üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdilər. Bu planı reallaşdırmağa çalışan Bakı Sovetinin işçisi Şaumyan, bütün Qafqazın erməni istehsalının, o cümlədən” Daşınmaz” partiyasının üzvləri ilə sıx əməkdaşlıq edirdi. Ona verilmiş idarəçilərdən sui-xüsusi, Azərbaycanın müxtəlif səviyyələrdə qəddarlıqla bəzi tədbirləri müşahidə etmək olar. əvvəl, 918-ci il faciəli hadisələrin bolşevikdaşnak tandemi təmirsizləşdirilməsiyib. 191-ci il mart ayından 191-ci il mart ayından 70% silahlı birləşmələrin 70% silahlı birləşmələri, erməni zabitlərinin silahlı birləşmələri ilə törədilib. Azərbaycanda soyqırımı həyata keçirmiş erməni quldurlarının rəhbərləri və icraçılarının konkret adlarının və şəxsiyyətlərinin məlum olması bu faciənin guya “erməni qara camaatı” ilə əlaqəli şəkildə bəhanələrlə törədildiyi kimi istər o dövr erməni dairələrində, istərsə də muasir tədqiqatlarla mübarizə aparır. Quşədə əlavə olaraq erməni quldurlarının vaxtı soyqırımları istifadə olunan soyuq odlu silah nümunələri, işgəncə alətləri yaradır. Bakı quberniyası qəzaları mövzusu Cavad qəzasına aid ekspozisiya ilə davam edir. Cavad qəzası indiki Səlyan, Saatlı, İmişli, Sabirabad, Cəliad, rayonlarının ərazisini əhatə edirdi. Cavad qəzasına kömək ekspozisiyanın hadisələrin və əldə edilən ehtiyatlar haqqında məlumat verilmişdir. Qəzada 1918- ciilin mart-iyun aylarının ortalarına qədər ictimai xüsusiyyətlərə qarşı verilmişdir. Bu vəziyyət torpaqlarımızın Azərbaycan-Türk birləşmələri azad davam etdi. FTK-nın fəaliyyətinin mövcud vəziyyətinin bir hissəsi hələ də ermənilərin nəzarəti altındadır. Lakin ermənilərin yerli əhalisinə qarşı törətdikləri vəhşiliklərinin, vandalizmin miqyasını qiymətləndirmək çətin deyildi. Bu baxımdan ekspozisiyada yer almış Cavad qəzasının Xocalı kəndinin sakini 18 yaşlı Sürəyya Məşədi Dadaş qızına yardım dindirilmə və məhkəmə-tibbinin məhkəmə protokoluna baxılmasıdır. Qətllər xüsusi qəddarlıqla yandırıb: İnsanları süngülərə keçirmiş, xəncərlə doğramış, başlarını kəsmiş və öldürmüşlər. Göyçaq qəzası 1918-ci ildə AX Bakı quberniyasının idarə-ərəzi ilə vahid indiki Göyçay, Kürdəmir, Zərdab rayonlarının ərazilərini idarə edirdi. Ekspozisiyada qəzanın nəzarətindən milli-dini yoxlama (müsəlman, rus, erməni, yəhudi) haqqında məlumat verilmişdir. Göyçay ərazisindən bir neçə dəmiryol stansiyalarının keçidi hələ I Dünya müharibəsində gedən və yenidən silahlı birləşmələrin bu nöqtəyə hücumunu asanlaşdırdı. 1918-ci il iyun ayından sonra bolşevik güclü quruluş adı ilə ermənilər daha azğınlaşdı. Belə ki, Ərəb-Mehdibəy kəndində 84 mülk yandırılmış, əmlakı təyin edilmiş, 83 nəfər öldürülmüşdür. Cəhri kəndinin 20 sakini öldürülməmişdən əvvəl dayanıqlı işgəncələrə məruz qalmışdır. Burunları, qulaqları kəsilmiş, kəllə sümükləri sındırıldı. Eyni vəhşiliklər Kürdəmir kəndində də baş idarə. FTK-nın həmin obyektlərin apardığı tədqiqat sənədləri, yandırılmış kənd məscidlərinin, şəxsi mülklərin, evlərin, insan cəsədlərinin şəkilləri lövhədə öz əksini tapmışdır. Yalnız 1918-ci il 16-30 iyun tarixlərində Göyçay qəsəbəsi və Qaradağ qəsəbəsi tarixinə gedən döyüşlərdə BXKS-nin ordusu ilə Qafqaz İslam ordusuna başçılıq edən döyüşlər üçün döyüşçülər hərbi torpaqlarımızın bol-bol ehtiyatlarından azad olunmağa başlandı. Şamaxı qəzası inzibati-ərazi vahidliyinə indiki Şamaxı, Ağsu, İsmayıllı, Qobustan, Hacıqabul rayonlarının ərazilərini idarə edirdi. Digər qəzalarda kimi, Şamaxı qəzasının çoxluğuna görə çox milli-dini mənşəyinə görə idi. Qəzada insan resurslarının çoxluq təşkil etməsinə baxmayaraq, gözlənilmədən erməni-bolların hücumuna məruz qalması görünməmiş vəhşiliklərlə idarə etmişlər. Şamaxı qırımları Bakıda baş verən hadisələrlə eyni vaxtda başladı, mart-aprel aylarında Şamaxı şəhəri 2 dəfə, qəzanın 110-u cəmi bir neçə dəfə talanlara məruz qalmışdır. Bolşevikdaşnak quldurlarının Şamaxı şəhərində törətdikləri soyqırımları bir neçə gün davam etmiş, binalara məxsus “Piran-Şirvan” yaşayış məhəlləsi yanğınla məhv edilmişdir. Mart qırğınlarından sonra ürəkləri soyumayan ermənilər aprelin 10-da S. Lalayevin və T. Əmirovun başçılığı ilə şəhərə yenidən basqın etmişlər. Şamaxının dini ocaqları, həmçinin 8 əsrlik tarixi olan “ Cümə məscidi” yandırılmış və dağılmışdır.

 Bu dövr ərzində 1 nəfər öldürüldü. Onunla bağlı faktlar fotosəkillərlə ekspozisiyada həyata keçirilib. Bakı quberniyasının qəzaları movzusu Bakı qəzasına yardım ekspozisiya yekunlaşır. 1918-ci il soyqırımı başlandığı Bakı şəhərində həmin hadisələri təmin edən amillər və mart soyqırımları haqqında məlumat verilmişdir. 44.097 nəfərlik olan Bakı qəzası özünün çoxmillə nəticə ilə seçilirdi. Bakı şəhəri birliyinin iki əsrlik köçürmə siyasəti və neft sənayesinin XIX əsrin 2-ci yarsından inkişafı ilə bağlı çıxışların artmasına baxmayaraq, da azərbaycanlı əsasların uğurunu inkişaf etdirir. Ekspozisiyada Bakı qəzasının ünvanı, fərdi milli - dini kiçikə aid diaqramm, soydaşımda ziyan çəkmiş əməliyyatları və dindirilmə protokolları verilmişdir. Azərbaycan xalqının- azadlıq hərəkatına zərbə vurmaq, “Müsavat” partiyasının sosial bazasını məhv etmək, əhalinin istifadəsini azaltmaq idarə daşıyan daşıyıcı- daşnak maksimum hərəkətə keçmişlər. 1918-ci ilin mart ayının 26-da “Evelina” gəmisinin azərbaycanlılardan əsas heyətin ayrılması ilə bağlı təxribat on minlik bolşevik erməni ordusunun qırğınlarını gücləndirmək üçün bəhanə oldu. Şəhərin dinc enerjisinin 12 dəqiqəsi 3 gün ərzində (30 mart- 02 aprel) vəhşicəsinə qətlə yetirilib. Öldürülənlər arasında qadın, qoca,uşaqların olması guya şəhərdə “vətəndaş müharibəsi” getdiyi iddiaları inkar edir, qırğınları kütləvi şəkildə millətçilərə qarşı müqavimət göstərirdi. Erməni “Daşnaksyutunun”, erməni Milli Şurası və bolşevik cəlladlarının yaradılması ilə bağlı qırğınlarda azərbaycanlıların bütün qruplarının zorakılıqları, haqsızlıqları, talanların qurbanları olmuşdur. Bakının “Kərpicxana”, “Məmmədli” və s. məhəllələri, “Təzəpir”, “Şah”, “Şamaxı”, “Hacı Əjdər bəy”, “Bibiheybət” məscidlərini , “Kaspi”, “Açıq söz” qəzetlərinin redaksiyaları, “İskəndəriyyə”, “İslamiyyə” mehmanxanalarının binaları dağılmış və yandırılmışdır. Ekspozisiya adı çəkilən bir çox yerlərin şəkilləri verilmişdir. 1918-ci il mart- sentyabr ayında Bakıda baş verən soyqırımlar Bakı kəndlərində də törədilmişdir. (Məhəmmədli, Əhmədli, Balaxanı, Zarat, Sabunçu, Xırdalan s.) Bakı qəzasında dəymiş ziyanın ümumi sahəsi təxminən 400 000 000 rubl təşkil edirdi. Muzeyin fəaliyyətinin dövlət xadimlərinin, elmi işçilərin, mətbuat orqanlarının ildə 1918-ci ildə, erməni quldur birləşmələri ilə törədilmiş soyqırımı hadisələrin münasibətləri ilə bağlı ekspozisiyaların açıq halları aşkar edilmişdir. 1-ci vitrində 2007-ci ildə tikinti zamanı aşkarlanmış məzarlığın görüntüləri verilmişdir. (foto) 2-ci və 3-cü divar vitrində 1918-ci ildə Azərbaycanda baş vermiş soyqırımları haqqında dövrün tanınmış şəxslərinin və mətbuat tədbirlərinin öz əksini tapmışdır. M.Ə.Rəsulzadə, Ü. Hacı, MH Əbdülsəlimzadənin “Azərbaycan” qəzetinin (1919- cu il, 31 mart ) 147- ci nömrələrdəki hadisələrə münasibət bildirən məqalələr və məqalələr, seirlər, dizaynlar nüsxələrinin surəti mövcuddur. Həmçinin “İstiqlal”, “Qardaş qayğısı”( Tiflisdə nəşr olunub), “Naş qolos” və s. qəzetlərdə öz səhifələrində soyqırımı hadisələrini işıqlandırdı. 4-cü divar vitrində Cənubi Azərbaycandan olan soydaşımız, dövlət xadimi SC Cavadzadənin( Pişəvəri), “Ajir” (Tehran) qəzetində məqalənin bir hissəsi, 1918-ci ildə İranın Azərbaycandakı konsulu Səid Məhəmməd Əl-Vəzarə Marağeyinin dəhşətli hadisələri ilə bağlı təəssüratları verilmişdir. Vitrində həmçinin ingilis generalı L.Ç.Denstervilin, 1918-ci ildə B.Britaniyanın Bakıdakı vitse-konsulu R. Makdonellin baş vermiş hadisə ilə bağlı yazılı sənədlərin surəti verilmişdir. 5-ci divar vitrin Türk-Azərbaycan Qafqaz İslam ordusuna həsr olunmuş ekspozisiyası ilə bitir. AXC hökuməti insanlara qarşı kütləvi soyqırımın alınması üçün bir sıra tədbirlər görülür. Hökumətin əsas inkişafı bütün Azərbaycan ərazisində bərqərar etmək və torpaqlarımızı düşmən tapdağından azad etmək idi. Yeni yaranmaqda olan Azərbaycan Milli Ordusunun və Osmanlı Türkiyəsinin silahlı qüvvələrindən təşkil edilmiş Qafqaz İslam ordusu Gəncədəki ermənilərin tərksilah edilməsi, Göyçay qəzasında Qaraməryəm. Kürdəmir, Şamaxı qəzası yaxınlığında, nəhayət Bakı ətrafında gedən döyüşlərdə əks hücuma keçərək, bolşevik-daşnak tərəfdən ağırlaşmalara uğratmışlar. Qafqaz İslam ordusunun zəfər yürüşü 1918- ci il sentyabrın 15-də Bakı şəhərinin azad edilməsi ilə başa çatdı. Bu qurum Azərbaycanın ərazisinin saxlanmasının əsasları qoyulmuş, Azərbaycan xalqının erməni-bolşevik əsarətindən azad edilməsi ilə nəticələnmişdir. Bu vitrində Qafqaz İslam ordusunun Azərbaycan torpaqlarını azad etmək yürüşünü əks etdirən yenidən başlayır. Həmçinin, türk və azərbaycan zabit və əsgərlərinin ümumi, kiçik qruplar və tək-tək şəkillər, türklərin birləşmələri ilə Nuru Paşa Azərbaycan birləşmələrinin komandanı general- leytenant Əliağa Şıxlinskinin birləşmələri ilə davam etdirilir. Ekspozisiya 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakını azad etməklə bağlı hərbi yürüşün görüntülərini əks etdirən şəkildə tamamlanır.

 Muzeyin sonuncu ekspozisiyası Azərbaycan Milli Ordusuna həsr olunmuş foto-sənədlərlə bitməsi 1918-ci il soyqırımları məhz ordu tərəfindən son qoyulması kimi tarixi həqiqətlə yekunlaşmır. Əsas bu bir daha onu saxlamaq ki, Azərbaycan dövlətinin suverenliyini, ərazini idarə etmək, xalqımızın təhlükəsiz yaşaması üçün onu qorxudan qoruyan güclü ordusu olmalıdır. Yaşanan faciə bunu bir daha etdi. Tarixdən alınan bu dərs gələcək nəsillər üçün ibrətdir. IV. Quba “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin “Bayraq meydanında” Azərbaycan Respublikasının üç rəngli bayrağı 20 metr hündürlükdə dalğalanır. V. Kompleksin Məlumat Mərkəzinə gələnlər üçün, Heydər Əliyev Fondunda müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş kitabxana, oxu zalı, audiobələdçi və 1918-ci ildə Azərbaycan qəzalarında baş verən soyqırımı tarixi faktlarını əks etdirən üçdə 16 adda buklet və kitab istifadə etmək üçün şərait yaradır. . Muzeyin sonuncu ekspozisiyası Azərbaycan Milli Ordusuna həsr olunmuş foto-sənədlərlə bitməsi 1918-ci il soyqırımları məhz ordu tərəfindən son qoyulması kimi tarixi həqiqətlə yekunlaşmır. Əsas bu bir daha onu saxlamaq ki, Azərbaycan dövlətinin suverenliyini, ərazini idarə etmək, xalqımızın təhlükəsiz yaşaması üçün onu qorxudan qoruyan güclü ordusu olmalıdır. Yaşanan faciə bunu bir daha etdi. Tarixdən alınan bu dərs gələcək nəsillər üçün ibrətdir. IV. Quba “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin “Bayraq meydanında” Azərbaycan Respublikasının üç rəngli bayrağı 20 metr hündürlükdə dalğalanır. V. Kompleksin Məlumat Mərkəzinə gələnlər üçün, Heydər Əliyev Fondunda müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş kitabxana, oxu zalı, audiobələdçi və 1918-ci ildə Azərbaycan qəzalarında baş verən soyqırımı tarixi faktlarını əks etdirən üçdə 16 adda buklet və kitab istifadə etmək üçün şərait yaradır. . Muzeyin sonuncu ekspozisiyası Azərbaycan Milli Ordusuna həsr olunmuş foto-sənədlərlə bitməsi 1918-ci il soyqırımları məhz ordu tərəfindən son qoyulması kimi tarixi həqiqətlə yekunlaşmır. Əsas bu bir daha onu saxlamaq ki, Azərbaycan dövlətinin suverenliyini, ərazini idarə etmək, xalqımızın təhlükəsiz yaşaması üçün onu qorxudan qoruyan güclü ordusu olmalıdır. Yaşanan faciə bunu bir daha etdi. Tarixdən alınan bu dərs gələcək nəsillər üçün ibrətdir. IV. Quba “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin “Bayraq meydanında” Azərbaycan Respublikasının üç rəngli bayrağı 20 metr hündürlükdə dalğalanır. V. Kompleksin Məlumat Mərkəzinə gələnlər üçün, Heydər Əliyev Fondunda müasir avadanlıqlarla təchiz edilmiş kitabxana, oxu zalı, audiobələdçi və 1918-ci ildə Azərbaycan qəzalarında baş verən soyqırımı tarixi faktlarını əks etdirən üçdə 16 adda buklet və kitab istifadə etmək üçün şərait yaradır.

Aysu Bülbülzadə Quba Soyqırımı Memorial Kompleksinin Əməkdaşı.

Şəffaflıq.az