Problem əsaslı öyrənmə

Problem əsalı öyrənmə və ya problemin həlli aktı yeni öyrənmə üsulu deyil. Tarix boyu Problemli Tədris Strategiyasının primitiv nümunələrini görmək mümkündür. Aristoteldən başlayaraq, Sokrata qədər uzanan bir istifadə yolu diqqətimizi çəkir. Sokrat ilk çağda bu üsuldan ən səmərəli şəkildə istifadə etmişdir.

Demək olar ki, hər gün bir çox problem həyatımıza dərindən təsir edir. Belə bir vəziyyətdə bizim arzumuz problemin dərhal aradan qaldırılmasıdır. Ancaq bu istək təkbaşına kifayət etmir. Böyümə tərzimiz və fərdi inkişafımız problemlərin həlli nöqtəsində son dərəcə vacibdir.Problem əsaslı öyrənmə, problemin həllini gətirdiyi üçün yüksək səviyyəli zehni bacarıqlar tələb edən öyrənmə nəzəriyyəsidir.

Problemlərə əsaslanan öyrənmə şagirdlərdən birlikdə araşdırmağı, həll yollarını tapmağı və real dünyadakı problemləri daha dərindən öyrənməyi tələb edir. Problemləri müvəffəqiyyətlə həll etmək üçün onlar bir neçə fənlər arasında əlaqə yaratmalı və nəticə çıxarmaq üçün onları bir-birinə səmərəli şəkildə inteqrasiya etməlidirlər. Bəzən bu zaman şagirdlərdə suallar qalır və buna görə də  daha yaxşı həll yolları axtararaq araşdırmalar aparmağa sövq edir.

Gerçək dünyadakı problemin həlli şagirdlərdə təfəkkür, araşdırma, sosial nişan və 4C-yaradıcılıq, əməkdaşlıq, tənqidi düşüncə və ünsiyyət kimi vacib bacarıqları inkişaf etdirir. 

Problem əsaslı öyrənmə daha çox şagirdlərə tədqiqat, araşdırma və müzakirə metodu və əməkdaşlıq üsulu ilə peşə həyatında yarana biləcək problemlərin çox yönlü həlli yollarını təqdim etməyə çalışır.

Müəllimlər şagirdlərə fərqli düşünməyə və perspektiv inkişaf etdirməyə imkan verir. Çünki problemin həlli üçün yaradıcı düşüncə lazımdır. Buraya sınaq və fikir əldə etmək, səbəb-nəticə əlaqələrini tapmaq kimi fəaliyyətlər daxildir.

Problem əsaslı təlim nəzəriyyəsi şagird mərkəzlidir. Müəllim bələdçi kimi çıxış edir.Şagirddə yüksək səviyyəli bacarıqlarını inkişaf etdirir.Beləliklə, fərdlərə sosial bacarıq və məsuliyyətlərini inkişaf etdirir.Bu isə, real həyatda problemlərlə əvvəlcədən qarşılaşmağa və yaşamağa imkan verir.Problem əsaslı təlim nəzəriyyəsində müəllim və şagird birlikdə öyrənirlər.

Həm öyrənmə məhsulu, həm də proses vacibdir.Bu, induktiv və deduktiv üsullardan birlikdə istifadə etməyə imkan verir.Problem əsaslı  öyrənmə nəzəriyyəsində təhsil proqramı çevik şəkildə hazırlanır.Problem əsaslı öyrənmədə şagirdlər ilk növbədə öyrənmə vəziyyəti və məqsədləri ilə bağlı kömək alırlar. Daha sonra müxtəlif araşdırmalar aparır, biliklərini bölüşür və həll yollarını müzakirə edirlər. Şagirdlərin bir-birindən və müəllimdən aldıqları rəylər və izahatlar əsasında öyrənmə prosesləri daim nəzərdən keçirilir. Bu proseslər şagirdlərin problem həll etmə, motivasiya, öz-özünə öyrənmə, müstəqil öyrənmə kimi bacarıqlarının inkişafında təsirli olur. Şagirdlərə öz problemlərini necə yaratmaq, məlumatları harada və necə toplamaq və onu necə qiymətləndirmək barədə məlumatlar verilir. Bu yanaşma şagirdlərdə nəyi və nə üçün öyrəndikləri haqqında məlumat əldə etməyə imkan verir və şagirdlər problem haqqında bildiklərini ortaya qoyur və sonra onlara hansı növ məlumat lazım olduğunu müəyyənləşdirirlər. Onlar yeni öyrəndikləri məlumatları öz qruplarına çatdıraraq müzakirə edir və nəticədə yeni araşdırmalara müraciət edirlər. Bu vəziyyət şagirdlərdə problemlərin həlli yollarını tapana qədər davam edir. Əgər şagirdlərə, düzgün tətbiq olunarsa, aktiv öyrənmənin “nəzarət olunan” şəkildə baş verə biləcəyi ən uyğun üsuldur. Problem əsaslı öyrənmədə əsas təhsil avadanlığı real həyatla uyğunlaşan problemlərin meydana çıxdığı “konstruksiya edilmiş hadisələr” adlandıracağımız “ssenarilər”dən ibarətdir. Ssenarilər təlim prosesində qarşıya qoyulan məqsədlərə əsaslanır.

Problem əsaslı öyrənmədə Modelin tətbiq olunduğu siniflərdə şagirdlər tədricən və mərhələli şəkildə
onlar öz təhsillərinə görə məsuliyyət daşıyırlar və ömür boyu öyrənməyə davam edən müstəqil fərdlərə çevrilirlər. Ənənəvi biliklərin ötürülməsi rolu əvəzinə müəllim şagirdlərlə qarşılıqlı əlaqədə olur və birlikdə öyrənmək, tələbələr üçün prosesi asanlaşdırmaq və tələbələri həvəsləndirmək rolunu icra edir.Həm də müəllim strategiyanın əvvəlində lazım olan problemin real həyatdan seçilməsinə diqqət yetirməlidir.Problemli təlim strategiyası tədrisin, şagird davranışının məqsədlərindən biridir. Şagirdlər əvvəlcə təsadüfi bir qarşılaşmadan çox planlı bir qarşılaşma olan problemlə qarşılaşırlar. Eyni zamanda problemli situasiyanın tez-tez dəyişməsi tələbələrə yeni inkişafları dönə-dönə nəzərdən keçirməyə, öyrənməyə, biliklərini yeniləməyə imkan verir.

Problemli öyrənmənin əsas prinsiplərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar;

• Tədris problemlə başlayır.

• Problemlə şagird dünyası arasında əlaqə qurulur.

• Problem fənlər üzrə deyil, yalnız mövzu üzrə təşkil edilir.

• Şagirdlərin problemi formalaşdırmaq və həllini başdan sona idarə etmək üçün.
tam icazə verilir.

• Effektiv, dolğun və kontekstli öyrənmə üçün kiçik qruplar yaradılır.

• Şagirdlərə onların fəaliyyəti və həlli yolları haqqında daim izahat vermək.
lazım gəlir.

Fərdlər problemləri həll edərkən öyrəndikləri həll yollarını uzunmüddətli yaddaşlarında saxlayırlar.

Həll etdikləri problemləri bir model kimi qəbul edir və oxşar vəziyyətlərlə qarşılaşdıqda bu modelə uyğun hərəkət edir. Şagirdlərin ən yaxşı şəkildə edərək və yaşayaraq öyrəndiyini nəzərə alsaq, əldə edilən məlumatlardan istifadə etmək son dərəcə vacibdir. Həm bir iş görmək, həm də onu həyat prosesində həyata keçirmək biliyin davamlılığını təmin edən əsas amillərdəndir. Əslində insanlar oxuduqlarının 10%-ni, eşitdiklərinin 20%-ni, gördüklərinin 30%-ni, gördüklərinin və eşitdiklərinin 50%-ni, gördüklərinin-eşitdiklərinin 80%-ni xatırlayırlar. Gördüklərinin-eşitdiklərinin-toxunduqlarının-90%-i deyirlər. 

 Problem əsaslı tədris strategiyası təlim-tədris prosesində yeni paradiqmanı təmsil edir. Bu strategiyada şagird mürəkkəb vəziyyət və ya hadisə ilə üzləşir. Əsas odur ki, şagirdlər bu problemin fərqində olsunlar və buna görə məsuliyyət daşısınlar. Məsuliyyət və sahiblik tam şəkildə həyata keçirilərsə, tələbələr real həll yolu tapmaq üçün bütün vasitələrə əl atırlar. Müəllimin strategiyanın əvvəlində etməli olduğu məsələ real həyatdan problemin seçilməsinə diqqət yetirməlidir. Torp və Sage-ə görə, “Problem əsaslı öyrənmə, mürəkkəb və real həyat problemlərinin tədqiqi və həlli ətrafında təşkil edilmiş, həm ağıl, həm də bacarıq baxımından fərdlərin fəal iştirakını tələb edən təcrübəyə əsaslanan öyrənməni təmsil edir” 
Problem əsaslı tədris strategiyası, tədrisin məqsədlərindən tutmuş şagird davranışına, istifadə olunacaq metod və texnikadan, aparılacaq ölçmə və qiymətləndirmə proseslərinə qədər problemi mərkəzləşdirən bir yanaşmadır. Bu səbəbdən belə bir yanaşmada məqsəd və davranışları prioritet olaraq müəyyən etmək lazımdır. Bu qərar verildikdən sonra problemin həllində istifadə olunacaq üsul və üsulların müəyyən edilməsi lazımdır.

Təhsil və təlimdə fərdi ehtiyaclar ön plana çıxdığından, modellər və strategiyalar da öyrənən mərkəzli olmağa başlamışdır. Öyrənənin ehtiyaclarını müəyyən edərkən onun mühitini, maraqlarını, gözləntilərini və gələcəyini nəzərə alaraq qərar verir. Öyrəndiklərini şəxsi həyatında məna kəsb etməyə məcbur edir. Bu baxımdan bütün tədris modeli-nəzəriyyə-strategiyaları real dünya ilə əlaqə yaratmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Bəlkə də real həyatla ən yaxşı əlaqəni yaradan problem əsaslı tədris strategiyasıdır.

  Formal təhsilin ən böyük problemlərindən biri motivasiyanın olmamasıdır. Müəllimlər bu problemi həll etmək üçün hər cür üsul və üsullardan istifadə edirlər. Lakin problemli tədris strategiyası araşdırıldıqda problem keyfiyyətli şəkildə hazırlanarsa, motivasiyanın öz-özünə gəldiyi müşahidə olunacaq. O zaman bu strategiya motivasiyanı ən yaxşı şəkildə reallaşdıran strategiyalardan biridir.  Problemli öyrənmə tələbələrə qabaqcıl səviyyədə düşünməyə imkan verir. Mürəkkəb bir mövzu üzərində edilən səylər fərdə aktiv öyrənmə kimi qayıdır.Problemli öyrənmənin ən mühüm cəhətlərindən biri onun gündəlik həyat və real həyatla əlaqələndirilməsidir. Real həyat problemlərinin həlli bu strategiyanı uyğunlaşdırmaqla asanlıqla həll edilə bilər. Bu baxımdan bizim strategiyamız ondan ibarətdir ki, şagirdlər davamlı olaraq “Müəllim, bu bizə nə verəcək?” sualına da cavab verir. Tələbələr bu sualı verərkən əslində eyham vururlar. Deyirlər ki, sənin öyrətdiklərin həyatda bizə kömək etmir, küçəyə çıxanda niyə onları öyrənirik? Lakin problemli öyrənmə üçün belə bir tənqid mümkün deyil. Problemli təlim həm problemin həllini öyrədir, həm də öyrənmə hərəkətinin necə baş verdiyini öyrədir.Problemli öyrənmə fərdin qərar vermə qabiliyyətini təkmilləşdirir. Həm də onun qərarsızlıq və utancaqlıqdan qurtulmasına kömək edərək fərdi inkişafa kömək edir. Qərar vermə mərhələsində istifadə etdiyi proseslər sayəsində tənqidi düşüncəni də təkmilləşdirir. Qrup daxilində problemin həlli prosesində əməkdaşlıq və həmrəylik öyrənilir. Qrupda özünü ifadə etməyə çalışan şagird təkliflər vermək, fərziyyələr qurmaq və onları cəsarətlə dəstəkləmək şansı qazanır. 

Problem əsaslı Tədris Strategiyasının məhdudiyyətləri nələrdir?

Bu strategiyada ən mühüm problem problemin müəyyənləşdirilməsidir. Problemin aşkarlanması nöqtəsində olan amillər problemin düzgün baş verməsinin qarşısını ala bilər. Məsələn, problemi birdən çox şəxs, qurum və ya qrup hazırlayırsa, bu, əməkdaşlığa mane ola bilər.Formal təhsil və təlimdə belə bir strategiyadan istifadə uzun müddət çəkə bilər. Uzun müddət tələbənin sıxılmasına və ya yorulmasına səbəb ola bilər.Bütün mövzularda müraciət etmək çətindir. Sosial problemlərin dəyərini və ya mövzu sahəsini tam dərk etməyən şagirdlərlə bu strategiyadan istifadə səmərəsiz olur.  Müəllim sinfi idarə etməkdə qeyri-kafi ola bilər. Bu, problemin həllindən daha da mürəkkəbləşməsinə səbəb olacaq.Bu strategiyadan istifadə zamanı öyrənməni qiymətləndirmək olduqca çətindir. Problemə gətiriləcək həll təkliflərinin müqayisəsi müəllimi çətin vəziyyətdə qoya bilər. Birdən çox həlli olan problemlərin ən düzgün həllinin müəyyən edilməsi şagird motivasiyasına mənfi təsir göstərir. Şagirdlərin  bu strategiya zamanı istifadə olunacaq materialları inkişaf etdirməsi demək olar ki, mümkün deyil. Bu, həm də ağır maliyyə yükü yarada bilər.Plandan icraya qədər problem mərkəzli həyata keçirilir, eyni zamanda bu prosesin hər mərhələsində qiymətləndirmə var.Problemli tədris strategiyası fənlərarası yanaşmanın ən gözəl tətbiq oluna bildiyi öyrənmə üsuludur. Nümunə olaraq Biologiya dərslərində istifadə edə biləcəyimiz metodu qeyd etmək istəyirəm: Məsələn, X sinifdə Ümumi biologiya kursunun tədrisi zamanı “Ekologiya” mövzusu keçildikdə, aşağıdakı problemli situasiya və problem sualı seçmək olar.

Problem: “Ətraf mühitin çirklənməsi”.

Məqsəd: Şagirdlərin diqqətini ətraf mühitin qorunması probleminin zəruriliyinə cəlb etmək.

Problem situasiya: atom bombasının partlayışını əks etdirən kinofraqmentin göstərilməsi.

Problemli sual: Atom bombasının partlayışı Yer üzərində hansı problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər? Bu zaman insanların ətraf mühüyü qorumaq üçün edə biləcəkləri işlər hansılardır?

Sonra problemin həlli üçün tədqiqat işi təşkil olunur.

IX sinifdə “İnsan anatomiyası” kursunun tədrisi zamanı: “Sınıq və çıxıqlar zamanı necə müdaxilə eyməliyik?” problemi ətrafında dərsi yuxarıdakı sxem üzrə qurmaq olar.

Problem əsaslı dərslərdə müəllim araşdırma və intellektual inkişafa kömək edən strukturlardan istifadə edir. Dərsdə düzgün fikir mübadiləsinin baş verə biləcəyi sinif şəraitini yaratdıqda, problem əsaslı öyrənməni həyata keçirmək mümkündür.


Müəllim tədris prosesində tez-tez belə bir problemlə üzləşir. Dərsdə sorğu və möhkəmləndirmə zamanı istifadə olunan suallar adətən eyni tərzdə qurulur və çox vaxt şagirdə məlum olan informasiyanı mexaniki yada salmanı nəzərdə tutur. Belə tipli suallar şagirdlərin mexaniki yaddaşını inkişaf etdirir. Əslində suallar düşündürücü, inkişafetdirici olmalıdır və idrak prosesinin bütün diapozonunu nəzərə alaraq tərtib edilməlidir. Şagirdlərdə təfəkkürü inkişaf etdirmək çox vacib bir məsələdir və sualların düzqün qoyuluşu bunu təmin etməlidir. 

Şagirdlərin real həyat problemlərinin həllində verəcəkləri düzgün qərarının əsasını biz müəllimlər qoya bilərik!

 
Vahabzadə Günel
S.C.Pişəvəri adına RHFG-nın direktor müavini:

Şəffaflıq.az